Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΗΝ ΣΜΥΡΝΗ

Χαρά Κατσέλα 

Καθηγήτρια Γαλλικών Α’ Αρσακείου Λυκείου Ψυχικού 

Η Σμύρνη ήδη από τον 17ο αιώνα, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και πιο σημαντικά λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια πόλη που ζούσε από το εμπόριο και έδινε καταφύγιο σε μια πλειάδα κοινοτήτων, η κάθε μία με τη δική της γλώσσα. Τούρκοι, Έλληνες, Εβραίοι, Αρμένιοι, Φραγκολεβαντίνοι και Ευρωπαίοι συνυπήρχαν για πολλούς αιώνες σε μια πόλη ανεκτική και ανοιχτή προς τη Δύση. Οι Γάλλοι με παρουσία ήδη από την αρχή του 17ου αιώνα, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Σμύρνης καθώς το εμπόριο με το λιμάνι της Μασσαλίας ήταν εξαιρετικής οικονομικής σημασίας. Τα γαλλικά δε ήταν η βασική γλώσσα των ελίτ όλων των κοινοτήτων και οι πρώτες εφημερίδες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κυκλοφορήσαν στα γαλλικά και φυσικά στη Σμύρνη. 

Η γαλλική παρουσία στην περιοχή ήταν έντονη με σχολεία, εκκλησίες και προξενείο, με επενδύσεις στους σιδηροδρόμους και στα λιμάνια αλλά κυρίως μέσω των Γάλλων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή: γιατροί, αρχιτέκτονες, ωρολογοποιοί, ξενοδόχοι, φουρνάρηδες. Πιο συγκεκριμένα, μετά τις τραυματικές εμπειρίες του 1870-1871 (Γαλλοπρωσικός πόλεμος), η Γαλλία επιθυμούσε να επανέρθει στην προνομιακή θέση που κατείχε μέχρι τότε στον κόσμο. Προσπάθησε πρώτα να ενδυναμώσει την παρουσία της στην οικονομία και στην διανόηση των παλιών της αποικιών εγκαθιδρύοντας σχολεία κι επιχειρήσεις. Τα σχολεία δε είχαν ξεχωριστή σημασία αφού η άνοδος της γαλλικής γλώσσας θεωρούνταν ο καλύτερος τρόπος να επιβεβαιωθεί η γαλλική επιρροή όχι μόνο σε πολιτιστικό αλλά και σε διπλωματικό, οικονομικό και εμπορικό επίπεδο. 

Τα Γαλλικά Σχολεία της Σμύρνης 

Παραδόξως, αν και υπήρχαν συγκεκριμένοι πολιτικοί και διπλωματικοί λόγοι γι αυτό, η παιδεία ελέγχονταν από τους καθολικούς ιερείς. Επρόκειτο για μια αντίφαση αφού ενώ στη μητροπολιτική Γαλλία εκθειάζανε την κοσμικότητα του συστήματος σε συμφωνία με το πνεύμα της Επανάστασης, στο εξωτερικό ασκούνταν μια εκπαίδευση προσηλυτισμού από αδερφές και αδερφούς στους αντίποδες των ιδεών της 3ης Δημοκρατίας. Παρόλα αυτά η εκμάθηση των γαλλικών δεν αρκούσε καθώς η θρησκευτική ταυτότητα αποδείχτηκε σε πολλές περιπτώσεις πιο ισχυρή από την εθνική. Για την ακρίβεια η οργάνωση της παιδείας στην περιοχή της Σμύρνης αντικατόπτριζε την πολυφωνία του πληθυσμού της με τα γαλλικά και τα ελληνικά σχολεία να έλκουν τον μεγαλύτερο αριθμό μαθητών. Τα γαλλικά σχολεία στην Σμύρνη ήταν πολυάριθμα. Μάλιστα ήταν περισσότερα από το σύνολο των σχολείων των υπόλοιπων Ευρωπαϊκών χωρών και έχαιραν μεγάλου σεβασμού. Οι μαθητές τους ήταν διαφορετικής καταγωγής: ιταλικής, ελληνικής, αυστροουγγρικής, αγγλικής, ολλανδικής, γερμανικής, ρωσικής κτλ. Αυτή την πολυφωνία ήθελε να εκμεταλλευτεί η Γαλλία για να δημιουργήσει φίλους ανάμεσα στα παιδιά όλων των κοινοτήτων της Σμύρνης.

Η Σμύρνη των γάλλων καλλιτεχνών 

Η Σμύρνη ήταν επίσης ο πιο δημοφιλής προορισμός για τους Γάλλους συγγραφείς που έψαχναν κάτι εξωτικό όπως οι Lamartine, Chateaubriand, Flaubert και πολλοί άλλοι. Εμπνεύστηκαν από αυτήν και έγραψαν για αυτήν. 

Ο Gérard de Nerval γράφει: Η Σμύρνη είναι σχεδόν ευρωπαϊκή. Είδαμε το παζάρι, παρόμοιο με όλα τα παζάρια της Ανατολής και την ακρόπολη και το λιμάνι των καραβανιών κοντά στον ποταμό Μέλη που έδωσε το όνομα του στον Όμηρο. Το καλύτερο όμως από όλα ήταν η επίσκεψή μας στον δρόμο των Ρόδων όπου μέσα από πόρτες και παράθυρα ρίξαμε κλεφτές ματιές στα πρόσωπα των νεαρών ελληνίδων που εξαφανίζονταν αμέσως μετά ίδιες με τη νύμφη του Βιργιλίου. 

O Chateaubriand: Η Σμύρνη είναι το Παρίσι της Ανατολής. Έχει το γοητευτικό εκείνο χρώμα που οι ζωγράφοι αποκαλούν ζεστό. 

Ο Victor Hugo : Στην πριγκηπέσα Σμύρνη, αιώνια είναι η άνοιξη. 

Ο Gustave Flaubert : Κοιτάζω τὴ δύση τοῦ ἥλιου. Ποτὲ δὲν ἀντίκρισα παρόμοιο θαυμαστὸ θέαμα. Ἀριστερὰ πάνω πάνω ἀπ’ τὰ «Δυό Ἀδέρφια», ἕνα ξανθογάλανο χρῶμα. Πάνω ὁ οὐρανὸς ὁλοπόρφυρος. Πρὸς τὴν πλευρὰ τοῦ Μπουρνόβα, στὰ βουνά, ὅλες οἱ ἀποχρώσεις τοῦ ξανθοῦ, τοῦ ρόδινου, τοῦ κόκκινου. Θεέ μου, τί ὀμορφιά, Θεέ μου! 

Και τέλος ο Lamartine: Λίγες πόλεις τῆς Εὐρώπης εἶναι εὐρωπαϊκότερες ἀπὸ τὴ Σμύρνη. Τὸ γλυκὸ κλίμα τῆς ἁβρῆς Ἰωνίας ἐπιδρᾶ στοὺς χαρακτῆρες. Ὅλοι ἐδῶ εἶναι ἀνοιχτόκαρδοι καὶ δουλευταράδες, ἔξυπνοι καὶ γλεντζέδες. Ἂν καὶ στὸ Βόσπορο συναντᾶ κανεὶς λαμπρότητα, χίλιες φορὲς θὰ προτιμοῦσα τὴ Σμύρνη παρὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Επίλογος Φαίνεται λοιπόν πως οι δεσμοί της Γαλλίας με την Μικρά Ασία και συγκεκριμένα με τη Σμύρνη ήταν βαθείς και πολυεπίπεδοι κάτι που επιβεβαιώνεται από την παρουσία των γαλλικών συμφερόντων στην περιοχή και μετά το τέλος της ελληνικής παρουσίας εκεί.   

Βιβλιογραφία 

1. «Présence française à Smyrne du XVIIe siècle au XIXe siècle », Léon Konthe, Yvelinédition 

2. «Les écoles congréganistes de Smyrne à la fin du XIXe siècle, considérées par le chef de commerce Demetrius Georgiadès», Marina Vihou, Documents pour l’histoire du français langue étrangère ou seconde [En ligne], 64-65 | 2020, mis en ligne le 02 février 2021, consulté le 18 octobre 2022. URL: http://journals.openedition.org/dhfles/7725; DOI: https://doi.org/10.4000/dhfles.7725 

3. «Σμύρνη, Περίκαλλη και Χιλιοτραγουδισμένη», Ανθολόγηση Κειμένων Θωμάς Κοροβίνης, εκδόσεις Μεταίχμιο.